Is cash straks uitgeteld?

In de 13de-eeuwse kathedraal van Uppsala kunnen gelovigen als vanouds Zweedse kronen doneren tijdens de collecte van het stoeltjesgeld. Geen muntjes bij? Geen probleem. Al enkele jaren kunnen de kerkgangers er ook gewoon hun bankkaart bovenhalen. Want in één van de meest cashloze landen ter wereld, aanvaardt zelfs God collectes via smartphones en betaalkaarten.

De Scandinavische landen en IJsland zijn dan ook internationale koplopers in elektronisch betalingsverkeer. In Europa worden ze op ruime afstand gevolgd door landen als Nederland en Estland. “Ons land zit in de middenmoot. In 20% van de Belgische handelszaken kun je nog steeds enkel met cash betalen”, vertelt professor Leo Van Hove (VUB), die gespecialiseerd is in betaalsystemen. “Volgens de jongste cijfers (2017), betaalt elke Belg gemiddeld 166 keer per jaar met de kaart. Dat is minder dan de Zweden (331), de Nederlanders (250) en de Fransen (185). Maar we doen wel beter dan de Duitsers (54) en de Italianen (46).”

Komt er een dag dat we definitief afscheid nemen van cash?

“Over cashloze samenlevingen wordt al sinds de jaren 1970 gesproken”, vertelt prof. Van Hove. “Als een cashloze samenleving voor jou betekent dat je overal ook elektronisch kan betalen, dan gaan we stilaan die richting uit. Als je ermee bedoelt dat cash volledig verdwijnt, dan zal dat niet voor meteen zijn. Zolang centrale banken geld drukken, zullen mensen cash gebruiken.”

Waarom gebruiken we nog steeds cash op plaatsen waar je makkelijk en veilig elektronisch kunt betalen?

“Dat heeft met gewoontes te maken. Bij onderzoek in Nederland gaven veel respondenten aan dat de betaalkaart hun favoriet betaalmiddel is. Maar keek je naar hun effectief betaalgedrag, dan gebruikten ze vaker cash dan een kaart”, vertelt professor Leo Van Hove.

Enkele jaren geleden deed een doctoraatsstudente hierover ook een experimentje in het campusrestaurant van de VUB. “Aan de kassa’s hing de onderzoekster posters op met een oproep om elektronisch te betalen ‘voor de veiligheid van het personeel’. Na enkele weken haalde de studente de posters weg. Wat bleek? Tijdens het onderzoek hadden de studenten hun betaalgedrag niet aangepast en het campuspersoneel slechts een klein beetje. Twee weken later was het effect zelfs verdwenen.”

Behalve gewoontes zijn er ook misverstanden die meespelen. “Mensen denken nog vaak dat winkels voor kleine betalingen liever cash hebben omwille van de kosten”, stipt professor Leo Van Hove aan. “Bovendien mochten handelaars tot voor kort een transactiekost aanrekenen; vandaag mag dat niet meer. Veel consumenten denken echter nog steeds: die handelaar wil vast liever cash voor kleine betalingen.”

Een samenleving zonder cash: welke voordelen kan dat hebben?

“Een elektronische betaling laat sporen na. Minder cash betekent dus dat je heel wat achterpoortjes naar zwartwerk en fraude kunt afgrendelen. En hoe minder cash in omloop, hoe lager de kans op plofkraken, (bank)overvallen, inbraken, diefstallen…”

“Maar hét grootste voordeel is natuurlijk de kost voor de samenleving. Volgens onderzoek van de ECB betalen we een erg hoge prijs voor cash: maar liefst 129 euro per persoon per jaar. Er zijn ontwerpkosten, materiaalkosten, drukkosten, kosten voor beveiligde transporten en de bewaakte opslag, veiligheids- en handlingkosten voor de bankkantoren, infrastructurele kosten (van drukpersen tot verdeelautomaten)...”, somt professor Leo Van Hove op. “Die kosten zijn voor ons vrij onzichtbaar, maar ze zijn er wel. Als je moet betalen voor een geldafhaling, roept dat weerstand op bij de mensen. Terwijl zo’n kost best verdedigbaar is.”

“Uiteraard is elektronisch betalen ook niet gratis. Je hebt onder meer terminals, servers, netwerken, beveiliging en elektriciteit nodig. Maar de kost per transactie ligt wel een veelvoud lager. Hoe meer elektronische transacties, hoe lichter de sociale last van cash wordt. Met elke elektronische betaling, help je de maatschappij dus een stukje vooruit”, lacht prof. Van Hove.

Cash volledig afschaffen: heeft dat ook nadelen?

“Hoewel er vandaag heel weinig mensen zijn zonder rekening of betaalkaart, bestaan ze wel. Daarnaast zijn er ook mensen die wel een kaart hebben, maar ze niet gebruiken. Als je naar een cashloze samenleving evolueert, dan luidt het argument soms dat je die mensen in problemen brengt. Dat vind ik een weinig ambitieuze visie. Voor een klein bedrag (of zelfs gratis) kun je vandaag een rekening openen met een bijbehorende betaalkaart. Ik vind dat je het argument dus beter omdraait: dien je voor zo’n kleine groep het hele cashsysteem in leven te houden? Persoonlijk vind ik van niet. Educatie en sensibilisering - door de overheid en/of de banken - kan hiervoor de oplossing zijn. Want hoe je het ook draait of keert, in de toekomst zullen consumenten op steeds minder plaatsen met cash terechtkunnen. En dan komen mensen die niet met een elektronisch betaalmiddel overweg kunnen sowieso in de problemen.”

“Een belangrijk aandachtspunt is natuurlijk de nood aan regulering. Als consument wil je wellicht liever niet dat bedrijven jouw betaaldata (en dus je consumptiepatroon) aan elkaar kunnen verkopen”, vervolgt professor Leo Van Hove. “Een ander nadeel van een cashloze samenleving is dat je 100% moet kunnen vertrouwen op een performant netwerk en energievoorzieningen. Bij een defect aan het netwerk kunnen betalingen wel even lokaal opgeslagen worden, maar zulke situaties worden al snel onhoudbaar.”

Betalen we over 20 jaar allemaal met een vingerafdruk?

“Of we straks met een vingerafdruk, een irisscan, via een chip in onze hand, met een smartwatch of smartphone, een ring … betalen, hangt vooral af wat er maatschappelijk aanvaard zal worden. In principe kan je elk gadget verpakken als een betaalsleutel. Het makkelijkst is natuurlijk als je geen gadget nodig hebt, maar als je eigen lichaam je unieke betaalsleutel is”, vervolgt professor Van Hove. “Nieuwe betaalmethodes leiden vaak tot een kip-en-het-ei-probleem. Consumenten gebruiken het niet als handelaars het niet aanvaarden. En handelaars bieden het niet aan als de consumenten er niet om vragen. Dat remt helaas de technologische ontwikkelingen af.”

“De algemene teneur is sowieso dat betalingen steeds minder zichtbaar zullen worden. In de toekomst zal je ook bij ons gewoon met je karretje in de supermarkt kunnen buitenrijden zonder langs een kassa te passeren. Amazon opende in 2016 al zo’n supermarkt waar je niet langs een kassa of zelfscan hoeft. Je smartphone scannen als je de supermarkt binnenstapt, en klaar is kees.”

Verandert de trend naar minder cash ons consumptiepatroon?

“Ja. Onderzoek wees uit dat mensen met een betaalkaart bereid zijn meer uit te geven dan met cash. Dat komt vooral omdat betalen met een kaart ‘minder pijnlijk’ aanvoelt dan de fysieke munten en biljetten uit handen te geven”, besluit professor Leo Van Hove. “Aan de andere kant zijn er ook steeds slimmere technologieën om je uitgavenpatroon beter te monitoren. Die zijn vandaag nog niet helemaal feilloos, maar hebben wel het potentieel om mensen opnieuw een beter zicht geven op hun budgetbeheer.”