Kunnen landen failliet gaan?

Particulieren of bedrijven die hun schulden niet meer kunnen betalen, kunnen failliet verklaard worden. Dat betekent dat er een gerechtelijk beslag komt op hun vermogen, en ze het zeggenschap kwijt zijn over hun bezittingen.

In de praktijk komt zo’n drastische beslissing er niet zo maar. Vaak wordt er eerst een afbetalingsregeling afgesproken als de schulden niet tijdig vereffend raken. Als dat geen uitweg biedt, dreigt het faillissement. Dat hoeft niet eeuwigdurend te zijn. Wie failliet is verklaard, kan in principe een nieuwe activiteit opstarten. Al kan de rechter dit ook verbieden.

Terwijl particulieren en bedrijven er soms de brui aan (moeten) geven, is dat voor een land iets gecompliceerder. Stel dat België zijn schulden aan Nederland niet meer kan betalen. Bekomt Nederland dan zeggenschap over België? Krijgen Maxima en Willem-Alexander er dan een buitenverblijf in Laken bij? En wordt het Wilhelmus dan ons nieuwe volkslied?

Failliet, en toch niet failliet

De kans dat dit gebeurt, is eerder klein. Toch kunnen landen wel degelijk failliet gaan. En zelfs meerdere keren. Landen als Ecuador, Venezuela, Brazilië, Costa Rica, Uruguay en Argentinië gingen de voorbije 200 jaar elk minstens 9 (negen!) keer failliet. Maar ook dichter bij huis gingen al verschillende landen een of meerdere keren over de kop: Griekenland, Denemarken, Duitsland, Frankrijk, Spanje (meer dan 15 keer), Portugal, … noem maar op. België is sinds haar oprichting in 1830 nog niet failliet gegaan.

Het grote verschil met bedrijven en particulieren is dat het faillissement van een land tegenwoordig een technisch faillissement is, ook wel default genoemd. Terwijl een failliet land in een ver verleden door een ander land soms gedwongen werd om bijvoorbeeld grond af te staan, liggen de kaarten vandaag anders. Wanneer een land in gebreke blijft, kunnen publieke bezittingen niet in beslag worden genomen door de schuldeiser en kan het land evenmin worden gedwongen te betalen met geld waarover het niet beschikt. Voor nationale bezittingen die zich in het buitenland bevinden ligt dat enigszins anders. Zo werd in 2012 nog een Argentijns marineschip in Ghana in beslag genomen toen Argentinië in gebreke bleef.

Wie redt de boel?

Als een land zijn rekeningen niet meer kan betalen, komt het IMF (Internationaal Monetair Fonds) meestal tussen. Die kan bijvoorbeeld een deel van de staatsschuld kwijtschelden of noodleningen voorzien. Maar daar zijn natuurlijk voorwaarden aan verbonden. Vaak wordt het land verplicht een grote sanering van de openbare financiën door te voeren. Een kwijtschelding door het IMF betekent ook nog niet dat alle schuldeisers daar akkoord mee gaan. Want als het IMF schulden kwijtscheldt aan het ene land, betekent dat natuurlijk een financiële aderlating voor een ander land. Na veel juridisch en diplomatiek getouwtrek komt er echter altijd wel een ‘oplossing’ uit de bus, zoals bijvoorbeeld ook met de redding van Griekenland gebeurde.

Anno 2021 laat men landen dus niet meer ‘echt’ failliet gaan. Daarvoor staat er te veel op het spel. Kapitaalstromen, investeringen, financiële en geopolitieke belangen, … : die stoppen vandaag niet meer aan de landsgrenzen. De wereldeconomie is zo sterk met elkaar verknoopt, dat een echt faillissement een kettingreactie in gang zou zetten. En dus wordt er altijd wel een (creatieve) oplossing gevonden.

Betekent dat eigenlijk dat een land gewoon schulden kan blijven opstapelen en de defaults aaneen kan rijgen? In principe wel, maar daar betalen het land en vooral de inwoners en ondernemers de rekening van. Noodleningen en schuldsaneringen hebben immers ook hun prijs. Vaak betekent het dat een land onder een soort voogdij komt. Het krijgt pas meer geld als het zijn zaken op orde zet. Dat heeft natuurlijk een forse weerslag op wie er woont, werkt en onderneemt. Want meestal staat een sanering synoniem met belastingverhogingen, toenemende verarming en werkloosheid, chaos en verlies aan koopkracht. Op die manier betalen burgers de rekening voor het slechte beheer hun overheid.

Wat met België?

Onze overheid heeft toch ook veel schulden? Dat klopt. Alleen is het niet omdat een land heel veel schulden heeft dat het een hoger risico heeft om failliet te gaan. Kijk naar Japan. Dat land heeft een hogere ratio in de overheidsschuld (schuld afgewogen tegen bruto binnenlands product) dan pakweg Soedan: 264% tegenover 251%, volgens het IMF. Maar omdat Japan zijn schulden vooral in eigen land financiert via banken, pensioenfondsen en de eigen centrale bank, zullen we Japan niet zo snel failliet zien gaan. Japanners zijn bovendien stevige spaarders en het land heeft een overschot op de lopende rekening.

De Belgische overheidsschuld bedroeg begin 2021 zo’n 430 miljard euro. Maar in plaats van naar de hoogte van de schulden te kijken, is het belangrijker te kijken naar de verhouding van de schulden tegenover het bruto binnenlands product of bbp, wie de schuldeisers zijn, de hoogte van de interest die betaald wordt, de onderliggende uitgave (investeringen of consumptie), enzovoort. Of België nu in risicogebied zit of niet: daar heeft elke econoom wel een mening over. Al zijn alle economen het wel eens dat de kans op een faillissement vandaag klein is. Ter referentie: volgens het IMF bedraagt de overheidsschuld in België 117% van het bbp; de wereldwijde overheidsschuld beloopt vandaag 105% van het wereld bbp.

The United States of Debt

En wat met de VS, die vaak de stempel krijgt virtueel failliet te zijn? Volgens het IMF heeft de Amerikaanse overheid een schuld van 133% van het bbp. Maar ook hier is het plaatje niet zo zwart-wit. Van de ruim 27.000 miljard USD aan overheidsschulden is minder dan een derde in buitenlandse handen. Het merendeel van de schulden staat gewoon op de balans van de Federal Reserve, de centrale bank van de VS. Die koopt sinds jaar en dag massaal schuldpapier van de Amerikaanse overheid op. De Federal Reserve betaalt dat onder meer door geld bij te maken. Zo ziet u maar: als het op staatsschulden aankomt, bestaat er voor elk probleem een creatieve oplossing.